Ένα ερώτημα που το απαντά με την μεγαλύτερη ευκολία ο κάθε τουρίστας, χωρίς να χρειάζεται την "ιδεολογική ανάλυση" κανενός.
 |
Στις 18/3/2018, δημοσιεύτηκε στην ελληνική έκδοση της εφημερίδας LE MONDE diplomatique, μιας εφημερίδας που δεν φημίζεται για την προοδευτικότητα και την φιλική της άποψη για την Κούβα (είναι αυτή που απέλυσε από διευθυντή της τον Ignacio Ramonet μετά την έκδοση του βιβλίου του "100 ώρες με τον Φιντέλ"), ένα κείμενο για το ρόλο του στρατού στη Κούβα, του Renaud Lambert (αναπληρωτή αρχισυντάκτη), σε μετάφραση Βασίλη Παπακριβόπουλου.
Δεν θεωρούμε το άρθρο φιλικό προς την κουβανική Επανάσταση, ούτε καν "αντικειμενικό", Ωστόσο, το αναδημοσιεύουμε ολόκληρο στη συνέχεια, γιατί περιλαμβάνει ενδιαφέροντα στοιχεία και είναι αντιπροσωπευτικό των επιδιώξεων της αστικής επιρροής στις εξελίξεις στο νησί, αποφεύγοντας τα εγχώρια και διεθνή μιντιακά καραγκιοζιλίκια που έχουμε συνηθίσει, καθώς αυτά τα καραγκιοζιλίκια είναι κυρίαρχα στο κομμάτι του ιδεολογικού και ψυχολογικού πολέμου ενάντια στην Κούβα.
Το άρθρο αναφέρει και πολλές αλήθειες, στην προσπάθεια ενίσχυσης της "αντικειμενικότητας" του, και δεν αντέχουμε στον πειρασμό να μην σημειώσουμε μόνο μία:
... η οικονομική και η γεωπολιτική συγκυρία δεν είναι διόλου ευνοϊκές για την ανάδυση του σοσιαλισμού «σε μια μονάχα χώρα». Μια αλήθεια, που αδυνατούν να κατανοήσουν τόσο αυτοί που θεωρούν τον σοσιαλισμό σαν ένα στάδιο μεταξύ καπιταλισμού - κομμουνισμού, όσο και αυτοί που θεωρούν ότι ο σοσιαλισμός είναι μια ιστορική περίοδος μετάβασης.
Κατά την γνώμη μας, όλη η αντίφαση του άρθρου -που εκφράζει γλαφυρά το αδιέξοδο και την αδυναμία της αστικής προπαγάνδας για την Κούβα και την Επανάστασή της- συνοψίζεται σε τρεις ατάκες (μαζί με τον τίτλο) μέσα στο μακροκελέστατο κείμενο:
- Κούβα, η χώρα του χακί (τίτλος)
- Μήπως δεν συναντάμε οκτώ στρατηγούς στην κορυφή της εξουσίας, μεταξύ των 18 μελών του Πολιτικού Γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας;
- Προφανώς, ο καπιταλισμός και οι συνταγές του προκαλούν μικρότερη ανησυχία στους στρατώνες απ’ όσο στην έδρα του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας (ΚΚΚ)
'Όλοι οι στρατώνες λοιπόν, ανησυχούν λιγότερο από την έδρα του ΚΚ Κούβας, εκτός από τους οκτώ στρατηγούς που βρίσκονται εκεί, για την ακρίβεια στο Πολιτικό Γραφείο της Κ.Ε. Σε κάθε περίπτωση το "πόπολο", ο κουβανικός λαός, απλά θα καταναλώσει τις αποφάσεις. Όμως, αυτό ακριβώς είναι ο πονοκέφαλος των αναλυτών , η ενεργητική και θεσμικά κατοχυρωμένη διαρκής και καθοριστική συμμετοχή του λαού στις αποφάσεις.
Παρ όλα αυτά, διαβάστε το, είναι πολύ ενδιαφέρον.
Αναδημοσίευση από LE
MONDE diplomatique
Ο Κουβανός πρόεδρος Ραούλ Κάστρο θα σταματήσει να ασκεί τα καθήκοντά του τον Απρίλιο. Για πρώτη φορά στην ιστορία του, το νησί θα κυβερνηθεί πιθανότατα από ένα άτομο που θα έχει γεννηθεί μετά την ανατροπή του δικτάτορα Μπατίστα το 1959. Η σημαντική αυτή εξέλιξη εγείρει πλήθος ερωτημάτων. Ωστόσο, μία βεβαιότητα εξακολουθεί να παραμένει: ο στρατός θα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και στη νέα περίοδο.
Μερικούς μήνες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Ντόναλντ Τραμπ αποφάσισε να καταργήσει την «απολύτως ετεροβαρή συμφωνία που υπέγραψε με την Κούβα» ο προκάτοχός του Μπάρακ Ομπάμα στις 16 Ιουνίου του 2016. Ο Δημοκρατικός πρόεδρος είχε κρίνει αναποτελεσματική την αμερικανική πολιτική για τον στραγγαλισμό της χώρας: στρατιωτική επιθετικότητα, εμπάργκο, διακοπή των διπλωματικών σχέσεων. Κατά τη γνώμη του, ήταν καλύτερο να εξομαλυνθούν οι σχέσεις της Ουάσιγκτον και της Αβάνας, έτσι ώστε να επιταχυνθεί το «άνοιγμα» αυτής της χώρας της Καραϊβικής (1). Ο Ρεπουμπλικανός πρόεδρος είχε την αντίθετη άποψη: θεωρεί ότι το κύμα των Αμερικανών τουριστών που τροφοδοτήθηκε από την επιεική στάση του Ομπάμα «επιδείνωσε την καταστολή», εδραιώνοντας την θέση των ενόπλων δυνάμεων. Μετά την «κομμουνιστική δικτατορία», η Κούβα θα βρεθεί κάτω από τον ζυγό μιας στρατιωτικής χούντας! Μήπως δεν συναντάμε οκτώ στρατηγούς στην κορυφή της εξουσίας, μεταξύ των 18 μελών του Πολιτικού Γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας;
Οι λατινοαμερικανικές στρατιωτικές στολές προκαλούν αντιφατικές αντιδράσεις στην Ουάσιγκτον. Ικανοποίηση όταν ανατρέπουν τον πρόεδρο Μανουέλ Ζελάγια στην Ονδούρα (2009), ενθουσιασμό όταν βομβαρδίζουν το Μέγαρο της Μονέδα στη Χιλή (1973), αγανάκτηση όταν συνοδεύονται από έναν κόκκινο μπερέ στη Βενεζουέλα ή από ένα πούρο στην Κούβα. Σε αυτές τις τελευταίες περιπτώσεις, ο Λευκός Οίκος μάς θυμίζει με μεγάλη προθυμία ότι το ξίφος δεν συμβαδίζει ιδιαίτερα με το ψηφοδέλτιο και ότι τα κανόνια που έχουν ως αποστολή να κρατούν μακριά τους εχθρούς στρέφονται ορισμένες φορές εναντίον των λαών. Τι ακριβώς όμως συμβαίνει στην περίπτωση της Κούβας;
Εδώ, ο στρατός μοιάζει με έναν άνδρα διακριτικό αλλά άκαμπτο, πραγματιστή αλλά γεμάτο αποφασιστικότητα: τον Ραούλ Κάστρο, πρόεδρο από το 2008 και… αρχιστράτηγο. Αμετακίνητος Υπουργός Άμυνας από το 1959 μέχρι την ανάληψη της προεδρίας της Δημοκρατίας, διαμόρφωσε το στράτευμα κατ’ εικόνα του, με βάση την εμπειρία που αποκόμισε στη Σιέρα Μαέστρα.
Μετά την απόβαση των «μπαρμπούδος» στο νησί το 1956, ο Φιντέλ ζήτησε από τον αδελφό του να αναλάβει την ηγεσία μιας φάλαγγας ένοπλων ανταρτών σε μια απομακρυσμένη ζώνη της ανατολικής Κούβας. Η περιοχή που τέθηκε υπό την διοίκηση του νεότερου αδελφού ονομάστηκε «Δεύτερο Ανατολικό Μέτωπο Φρανκ Παΐς» (από το όνομα ενός επαναστάτη ηγέτη του φοιτητικού κινήματος). «Ενώ στη δική του ζώνη ο Φιντέλ μιλούσε πολύ –για τις φιλοδοξίες και τις μεγάλες ιδέες του– ο Ραούλ προχώρησε στην οργάνωση της δικής του», εξηγεί ο δημοσιογράφος Φερνάντο Ράβσμπεργκ. «Δημιούργησε λόγου χάρη υπηρεσία υποδηματοποιίας, για να έχουν οι άντρες του αξιοπρεπή άρβυλα». Διατρέχοντας το ανατολικό τμήμα της χώρας για να οργανώσει τη στρατολόγηση και τον ανεφοδιασμό των στρατευμάτων του, ο Ραούλ Κάστρο καθιέρωσε την αγροτική μεταρρύθμιση, δημιούργησε σχολεία και κλινικές, τις οποίες χρηματοδοτούσε με τη θέσπιση ενός φόρου.
«Πρώτα τα φασόλια, μετά τα κανόνια»
Τον Σεπτέμβριο του 1958, ο εικοσιεπτάχρονος νεαρός συγκάλεσε ένα αγροτικό συνέδριο όπου οι κάτοικοι της περιοχής κλήθηκαν να παρουσιάσουν τα αιτήματά τους. Όπως συνοψίζει ο ερευνητής Πολ Κλεπάκ, «στο τέλος της χρονιάς, ο Ραούλ είχε δημιουργήσει τις βάσεις για μια μορφή κυβέρνησης, όχι μόνο για τα στρατεύματά του, αλλά και για όλον τον πληθυσμό. Με ιδιότυπα υπουργεία Πολέμου, Δικαιοσύνης, Προπαγάνδας, Υγείας, Οικονομικών, Δημοσίων Έργων, Επικοινωνιών, Παιδείας, καθώς επίσης και γραφεία αρμόδια για τα αγροτικά και τα εργασιακά ζητήματα» (2).
Ο στρατιωτικός θεσμός που γνωρίζουν σήμερα οι Κουβανοί (ιδρύθηκε επίσημα στις 2 Δεκεμβρίου 1961) σφυρηλατήθηκε στον ανταρτοπόλεμο, στον οποίο και οφείλει το όνομά του: Ένοπλες Επαναστατικές Δυνάμεις (FAR). Δεν σχεδιάστηκε για να υπερασπιστεί τη χώρα, αλλά για την προοπτική της απελευθέρωσης του λαού από τη δικτατορία, μια πολιτική αποστολή που δεν θα εγκαταλείψει ποτέ. Ακόμα και όταν το αρχικό πολιτικό σχέδιο θα εξελιχθεί, περνώντας από τον εθνικισμό στην οικοδόμηση του «κουβανικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό». Έτσι, όσοι έζησαν την ανατροπή του δικτάτορα Φουλγένσιο Μπατίστα διατηρούν εξαιρετικά θετική εικόνα για τις FAR. Γι’ αυτούς, οι στρατιωτικοί είναι οι πρώην αντάρτες στους οποίους χρωστάνε τα πρώτα τους παπούτσια, το πρώτο τους βιβλίο, την πρώτη τους νίκη. Ο διεθνισμός των FAR συνέβαλε στη διατήρηση της φήμης τους σε έναν πληθυσμό πιο πολιτικοποιημένο απ’ ό,τι σε άλλες χώρες, ο οποίος μάλιστα βίωνε την αγωνία που συνεπαγόταν η αντίσταση ενάντια στις επιθέσεις της Ουάσιγκτον: συστρατεύτηκαν σε ανταρτοπόλεμους στη Λατινική Αμερική, στην Αλγερία, στην Αιθιοπία, και κυρίως στην Αγκόλα, όπου πολέμησαν ενάντια στα στρατεύματα του νοτιοαφρικανικού καθεστώτος του απαρτχάιντ. Επιπλέον, ο νόμος απαιτεί τουλάχιστον το ήμισυ των νέων που εισάγονται στις στρατιωτικές ακαδημίες να προέρχεται από οικογένειες αγροτών ή εργατών, οι οποίες είναι φτωχότερες από τον υπόλοιπο πληθυσμό (και συνήθως μαύρες) (3).
Ωστόσο, η θετική εικόνα των FAR τροφοδοτήθηκε επίσης από ένα άλλο –πιο πρόσφατο– επεισόδιο της κουβανικής ιστορίας: την αποκληθείσα «ειδική περίοδο», η οποία ακολούθησε την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ. Την περίοδο 1991-1994, το ΑΕΠ μειώθηκε κατά 35%. Η βιαιότητα του σοκ ενθουσίασε τους αντικαστρικούς. Ο Αντρές Οπενχάιμερ, ένας από τους γνωστότερους αρθρογράφους του αντικαστρικού Τύπου του Μαϊάμι, εξέδωσε την «Τελευταία ώρα του Κάστρο» (4) –και πίστευε ακράδαντα ότι αυτή είχε φτάσει.
Σύμφωνα με τον Ράβσμπεργκ, «ξαφνικά, ο Φιντέλ είπε στον Ραούλ: “Δεν έχω πια λεφτά για σένα. Ο στρατός πρέπει να τα βγάλει πέρα όπως μπορεί”». Ο Κλεπάκ αναφέρει ότι, σε λιγότερο από έναν χρόνο, ο μικρότερος αδελφός «μείωσε τον αριθμό του προσωπικού των ενόπλων δυνάμεων στο ήμισυ, ενώ ο προϋπολογισμός τους κατέρρευσε (από 1.149 σε 736 εκατομμύρια πέσος, ένα νόμισμα του οποίου επιπλέον η αξία κατρακυλούσε)». Σε μια συγκυρία όπου το κουβανικό κράτος είχε παγώσει από την οικονομική κρίση –και όπου ο Φιντέλ Κάστρο επέμενε να υπόσχεται αξιοπρέπεια, υπερηφάνεια και τιμή σε ακροατές με αδειανά στομάχια– οι FAR διακρίθηκαν για την ικανότητα προσαρμογής τους. Σε ένα ρεπορτάζ που τους αφιέρωσαν οι «New York Times» το 1995, παρουσιάζονται ως «το μοναδικό πράγμα που εξακολουθεί να λειτουργεί» στο νησί (5).
Οι στρατιωτικοί αντιμετωπίζουν έλλειψη χρημάτων, καυσίμων και ανταλλακτικών, τα οποία προηγουμένως προμηθεύονταν από τη Μόσχα. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Ραούλ Κάστρο, «η αποστολή μας συνίσταται στην υπεράσπιση της χώρας, με την ευρεία όμως έννοια του όρου. Για την ώρα, αυτό προϋποθέτει την εξασφάλιση τροφής για τον λαό μας. (…) Τα φασόλια είναι σημαντικότερα από τα κανόνια» (6). Έτσι, οι στρατιωτικοί άφησαν τα τουφέκια κι έπιασαν τις τσάπες και… τα σέικερ του κοκτέιλ.
Ήδη από το 1980, οι FAR είχαν αρχίσει να δραστηριοποιούνται στον τουριστικό τομέα μέσω της εταιρίας Gaviota που διαχειριζόταν κέντρα διακοπών απευθυνόμενα στους Σοβιετικούς. Άνοιξαν τότε μια αλυσίδα καταστημάτων για τους ξένους επισκέπτες, μαζεύοντας έτσι τα δολάρια που κυκλοφορούσαν στη χώρα. Ένα μέρος των στρατιωτικών άφησαν τα χακί στην ντουλάπα τους και φόρεσαν την guayabera, ένα είδος πουκάμισου που αντιπροσωπεύει το «καλό ντύσιμο» για τους Κουβανούς. Ορισμένοι πήγαν στο εξωτερικό για να σπουδάσουν μάνατζμεντ, ενώ άλλοι ανέλαβαν τη διεύθυνση ξενοδοχείων. Πιλότοι καταδιωκτικών μετατράπηκαν σε πιλότους επιβατικών αεροσκαφών, ναύαρχοι έγιναν κυβερνήτες θαλαμηγών.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις, στα μέσα της δεκαετίας του 1990, οι FAR παρήγαν το 30-50% των τροφίμων που κατανάλωνε ο πληθυσμός. Ενώ τα κονδύλια για την παιδεία και την υγεία ξανάρχιζαν να αυξάνονται, ο προϋπολογισμός της άμυνας εξακολουθούσε να συρρικνώνεται, υποχρεώνοντας τους στρατιωτικούς να αναζητήσουν οικονομική αυτονομία. Όπως θυμάται ο Ράβσμπεργκ, που ήδη κατοικούσε στο νησί, «όλη εκείνη την περίοδο, οι σχολές μπαλέτου έμειναν ανοιχτές» (7). Έτσι, σε μια συγκυρία όπου οι Ηνωμένες Πολιτείες επέλεγαν να εντείνουν τις κυρώσεις, οι FAR αποδείκνυαν –με τον τρόπο τους– ότι συνέχιζαν να προστατεύουν τη χώρα. Τέσσερα χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου του Οπενχάιμερ, ο Ραούλ Κάστρο παρέστη σε μια στρατιωτική παρέλαση, όπου οι στρατιώτες του επεδείκνυαν τελευταίας τεχνολογίας πυραύλους εδάφους-αέρος να ρυμουλκούνται από ποδήλατα.
Συνεπώς, οι FAR αποτελούν το εργαστήριο των μεταρρυθμίσεων που επιδίωξε να προωθήσει ο Ραούλ Κάστρο από τη στιγμή της ανόδου του στην εξουσία: για παράδειγμα, την καθιέρωση της σύνδεσης της αμοιβής με την παραγωγικότητα (8). Μερικές φορές η ρήξη γίνεται αισθητή: προτιμούσε ο Φιντέλ Κάστρο να μην μπορεί κανένας Κουβανός να απολαύσει τις ξενοδοχειακές υποδομές εάν μονάχα οι πλούσιοι άντεχαν το κόστος; Ο αδελφός του, που καταγγέλλει τις παρεκτροπές του «εξισωτισμού», αποφασίζει να τις ανοίξει σε όλους και να αφήσει την αγορά να λειτουργήσει. Αποδείχθηκε λοιπόν ότι ορισμένοι Κουβανοί κρύβουν σημαντικά ποσά κάτω από το στρώμα τους. Ξοδεύοντάς τα στα ξενοδοχεία (των FAR…), ελευθερώνουν τα ενοικιαζόμενα δωμάτια σε σπίτια στα οποία όφειλαν μέχρι τότε να αρκεστούν για τις διακοπές τους, με αποτέλεσμα να κατρακυλήσουν οι τιμές τους.
Εγκατάλειψη του σοσιαλιστικού σχεδίου; Παρ’ όλο που κάθε ομιλία του μικρότερου αδελφού υπόσχεται τη συνέχιση του «οράματος» του μεγαλύτερου, απομακρύνεται ταυτόχρονα από την ουτοπική σκέψη ότι οι ιδέες, από μόνες τους, μπορούν να κινητοποιήσουν τις μάζες. Πολλοί παρατηρητές θεώρησαν παράδοξη μια κατάσταση όπου ο Ραούλ –μέλος της κομουνιστικής νεολαίας τη στιγμή που ο αδελφός του δεν ήταν– έχει μετατραπεί σε διακριτικό «νεκροθάφτη» του σχεδίου που για μεγάλο χρονικό διάστημα προωθούσε ο Φιντέλ. Ο σημερινός πρόεδρος αποδεικνύεται ίσως περισσότερο ευαίσθητος στο γεγονός ότι η ανάλυση του συγκεκριμένου περιβάλλοντος αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την επιτυχία στις πολιτικές μάχες. Όμως, η οικονομική και η γεωπολιτική συγκυρία δεν είναι διόλου ευνοϊκές για την ανάδυση του σοσιαλισμού «σε μια μονάχα χώρα» (9). Προφανώς, ο καπιταλισμός και οι συνταγές του προκαλούν μικρότερη ανησυχία στους στρατώνες απ’ όσο στην έδρα του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας (ΚΚΚ).
Ηλεκτρικές συσκευές και ενοικίαση αυτοκινήτων
Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχουν διαθέσιμοι αριθμοί, υπολογίζεται ότι οι δυνάμεις των FAR ανέρχονται πλέον στους 80.000 άνδρες και γυναίκες, έναντι περισσότερων από 200.000 το 1980. Οι εταιρίες που ελέγχουν (μεταξύ άλλων οι Gaviota, Cimex και TRD) υπάγονται στην εταιρία χαρτοφυλακίου Grupo de Administration Empresarial SA (GAESA), που διευθύνεται από τον Λουίς Αλμπέρτο Ροδρίγεζ Λόπεζ-Καγιέχας, πρώην γαμπρό του Ραούλ Κάστρο. Η πρώτη εταιρία ελέγχει το 40% των κλινών του ξενοδοχειακού τομέα. Σε ένα λεπτομερές άρθρο το οποίο επικεντρώθηκε στην κατάρριψη των ευφάνταστων στοιχείων που προβάλλει ο Τύπος του Μαϊάμι, ο Αμερικανός πανεπιστημιακός Γουίλιαμ ΛεοΓκράντε –διόλου ύποπτος για φιλοκαστρισμό– εκτιμά ότι τα έσοδα της Gaviota ανήλθαν σε 1,7 δισ. το 2016 (10). Η δε Cimex (αλυσίδα καταστημάτων, ενοικίασης αυτοκινήτων κ.λπ.) αποκόμισε την ίδια χρονιά κέρδη 1,3 δισ. Όσο για την TRD (εμπόριο προϊόντων που απευθύνονται στο ευρύ κοινό, από σαπούνι ως ηλεκτρικές συσκευές, αλλά και είδη που απευθύνονται στους τουρίστες), ο κύκλος εργασιών της ανήλθε το 2016 στα 440 εκατομμύρια δολάρια. Συνολικά, η GAESA συγκεντρώνει 3,4 δισ. δολάρια, δηλαδή το 20% του συναλλάγματος που εισέρχεται στη χώρα και το 4% του ΑΕΠ της χώρας το 2015. Τα έσοδα των εταιριών που διευθύνουν οι FAR παρουσιάζουν μια ιδιαιτερότητα που δεν διέφυγε της προσοχής του Τραμπ: κυμαίνονται ανάλογα με τα έσοδα που αποφέρει ο κλάδος του τουρισμού.
Υπό αυτές τις συνθήκες, δεν είναι εντελώς ψευδής ο ισχυρισμός ότι η εξομάλυνση των σχέσεων με την Αβάνα διευκολύνει τη ζωή των στρατιωτικών. Ωστόσο, είναι εντελώς διαφορετικό να ισχυρίζεσαι ότι κάτι τέτοιο «εντείνει την καταστολή»… Κάθε φορά που ένας τυφώνας περνάει από την Καραϊβική, οι διεθνείς παρατηρητές αναρωτούνται γιατί η Κούβα τα καταφέρνει καλύτερα από άλλες χώρες. Για τους κατοίκους του νησιού, αυτό οφείλεται σε δύο λόγους: στην αλληλεγγύη που οδηγεί τους καλύτερα προστατευμένους να ανοίγουν τις πόρτες των σπιτιών τους στους περισσότερο ευάλωτους, αλλά και στην οργάνωση και στην υποστήριξη επιμελητείας των FAR που είναι αρμόδιες για την πολιτική προστασία.
Είναι άραγε οι ένοπλες δυνάμεις απαλλαγμένες από τη διαφθορά που αποτελεί πραγματική γάγγραινα για μέρος των θεσμών του νησιού; Όχι –αν και ο πληθυσμός τις έχει σε μεγαλύτερη εκτίμηση απ’ ό,τι την αστυνομία. Ο πακτωλός που συγκεντρώνει η GAESA ενδέχεται να εντείνει τον πειρασμό για «ακροβασίες» οι οποίες διευκολύνουν τον προσωπικό πλουτισμό: αυτός ο τύπος εξέλιξης παρατηρήθηκε και σε άλλες χώρες (όπως το Βιετνάμ). Ωστόσο, για την ώρα, δεν είναι σπάνιο να δεις έναν συνταγματάρχη να κάνει ωτοστόπ. Σε οποιαδήποτε άλλη χώρα του κόσμου, θα κυκλοφορούσε με κλιματιζόμενο αυτοκίνητο.
- Βλ. Patrick Howlett-Martin, «Dégel sous les tropiques entre Washington et La Havane», «Le Monde diplomatique», Νοέμβριος
- Hal Klepak, «Raúl Castro and Cuba. A Military Story», Palgrave Macmillan, Νέα Υόρκη, 2012.
- Η στρατιωτική θητεία είναι υποχρεωτική και διετής για τους άνδρες. Για τις γυναίκες ισχύει η εθελοντική στράτευση.
- Andrés Oppenheimer, «Castro’s Final Hour», Touchstone, Νέα Υόρκη, 1992.
- Larry Rother, «In Cuba, army takes on party jobs, and may be only thing that works», «The New York Times», 8 Ιουνίου
- Αναφέρεται από τον Larry Rother, ό.π.
- Fernando Ravsberg, «¿Quién paga la salud y la educación en Cuba?», Cartasdecuba.com, 30 Μαρτίου
- Βλ. «Cuba veut le marché… sans le capitalisme», «Le Monde diplomatique», Οκτώβριος
- Βλ. «Les enfants ont vieilli», «Cuba, ouragan sur le siècle», «Manière de voir», n° 155, Οκτώβριος-Νοέμβριος
- William LeoGrande, «¿Cuánto de la economía cubana controlan las empresas militares?», «Resumen Latinoamericano», Μπουένος Άιρες, 30 Ιουνίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου